Ekinci cian cenki künümizge qadar insaniyet medeniyeti tarihında eñ deşetli ve qanlı cenk olaraq sayıla edi. Soñki sekiz on yıllar devamında aqqında çoq yazıldı – ilmiy tarihiy eserler ve nesir, hatırlavlar ve şiiriyet, publitsistika ve dramaturgiya. Amma kene de, bu cenkniñ tarihı büyük derecede ögrenilmegen kibi bir duyğu bar.
Sovet devrinde bir çoq malümat qatlamlarınıñ ögrenilmek içün gizlengeni ya da siyasiy maqsadnen sahteleştirilgeni artıq kimsege sır degil. Bu acınıqlı taqdirden Qırım tarihı da qurtulamadı.
Tarihiy tefsirler 1944 senesi Qırım yarımadasından sürgün etilgen qırımtatar halqına nisbeten yapılğan siyasetke bağlı edi. Ve qırımtatarlarnıñ vatanına qaytması sovet yolbaşçılığınıñ planlarında olmağanı içün bu şaraitlerde «satqın halq» sımasını östürgen tarihiy diskurs böyle bir siyasetni aqlamaq içün akimiyet aletine çevirilgen edi.
Bugün vaziyet bam-başqa oldı: on yıllar keçken soñ tedqiqatçılarnıñ Ekinci cian cenkiniñ tarihını, niayet, tolu ve çoq taraftan ögrenüv imkânı peyda oldı. Ve artıq tek general ve qaramanlarnıñ tarihı degil, kitaplar ve şiirler yazılmağan çoq million adiy askerniñ tarihı da.
Война в Украине и Вторая мировая война: сходство в фотографиях (фотогалерея)
Cenk – ğalebenen yekünlense de, bu er vaqıt facia ve qurbanlar. Bu facialı zamanda olğan tek bir qaç insannıñ ikâyesini hatırlayıq.
Cenkten evelki vaqıtnıñ fotoresimlerine baqam. Ayşe ve Mamut dülber genç insanlar, apay-aqay, qırımtatarlar.
Ayşe Feyzullayeva Qırımnıñ Beşüy köyünde dünyağa keldi. Dülber Ayşe közge çarpqan körünişine baqmadan, oyuncılıqtan uzaq bir yol sayladı. Qırım tibbiyet institutına oqumağa kire ve onı muvafaqiyetnen bitire – ekinci mezun sınıfı edi. Professor Anatoliy Kruglovnıñ yolbaşçılığı altında Ayşe Kohnıñ batsillasına qarşı aşı üzerinde çalıştı. O, büyük ümütler berdi, professor şunı aytqan edi: «O, menim eñ yahşı talebemdir». Aşı üzerinde çalışqan Ayşege hastalıq keçti, lâkin... bu ölüm ükmü olmağanından emin edi.
Tezden cenk başladı, Qırım yarımadası işğal etildi, zor vaqıtlar başladı – Büyük topraqtan kesilgen insanlar tek maneviy basqığa oğramadı, aşayt qıtlığını da is etti. Tedaviylenmege imkân bergen şifahaneler qapatıldı. 1942 senesi Ayşe pek yaş olıp, veremden can berdi.
Diger fotoresimde – dülber yigit, Ayşeniñ ömür arqadaşı Mamut Çambel. O, 1907 senesi Bağçasarayda dünyağa keldi. 1931 senesi Leningrad politehnik institutını «sanayı suv teminatı ve müendislik melioratsiyası» zenaatına oqumağa kire ve beş yıldan soñ mezun ola, gidrotehnik müendisi zenaatını ala. Soñki iş yeri: Krımvodhoz, anda Mamut cenk başlanğanına qadar çalıştı.
Mamut ve Ayşe Aqmescitte yaş mütehassıslar evinde yaşay ediler. Ve cenk başlanğanda, 1941 senesi oktâbr ayında, Aqmescit arbiy komissarlığı Mamutnı Qızıl Orduğa ala. Mukâfat varaqası saqlanıp qaldı, anda Mamut Çambel 1943 senesi dekabrniñ 3-nde Ukrayina cebesiniñ 650-nci atıcılar polku komandanınıñ emrinen «Cesürlik» mukâfatına namzet kösterilgen edi.
«2-nci atıcılar batalyonınıñ bölük komandanı çavuş Çambel Mamut Mustafoviç… 1943 senesi noyabrniñ 26-nda Kolaborok köyünden cenüpteki uruşlarda almanlarnıñ ücümi vaqtında Çambel arqadaş birinci olıp qarşı ücümge kirip, elnen cenkleşmege başlağanı içün. O, ücümni keri çekken soñ, duşman okoplarına çıqıp, pulemöt ateşinden üç gitlercini öldürdi. Cesaretli ve cesür komandan olaraq cenk vaqtında firqa teşkilâtçısı olaraq tayinlene. O, cenkleşüv şekillerinde buluna ve rota komandanlarına yardımnı ustalıqnen teşkil ete», – dep qayd etile vesiqada.
Ne yazıq ki, Mamut Çambel aqqında bilgenimiz bu qadar. Cenkten qaytmadı ve alâ daa ğayıp olğan olaraq sayıla. Soy-soplarınıñ taqdiri aqqında ufaq bir şey ögrenmek ıntıluvları neticesiz oldı.
Dülber aile çifti olğan Ayşe ve Mamutnıñ qısqa ömür yolu böyle facialı bir şekilde bitti.
Gülsum Sufyanova cenkniñ uzun zor yollarından keçti.
1923 senesi Qırım ASSRniñ Kuybışev rayonınıñ Albat köyünde doğdı. Kokköz orta mektebiniñ yedi sınıfını bitirip, 1937 senesi Yalta tibbiyet mektebine oqumağa kire. 1940 senesi Gülsum feldşer ihtisasını ala, altı ay devamında Albatta merkeziy rayon hastahanesinde çalışa. 1941 senesi iyün ayında cenk başlanğanda, o, daa 18 yaşını toldurğan edi; onı cebege seferber ettiler.
1941 senesi iyün ayından oktâbr ayına qadar Gülsum Sufyanova – 70-inci atıcılar diviziyasınıñ hususiy istihbarat batalyonınıñ feldşeri, köçüci gospitallerden birinde çalıştı. Ekimlerge fedakârlıqnen yardım etip, bir çoq askerniñ ayatını qurtardı.
Cenk ayatından tek bir epizod: köçüci gospital ukrayin köyünde yerleşken edi. Gece mında ağır yaralanğan bir zabitni ketirgenler. Elektrik yoq edi. Ameliyatnı kerosin lampasınen yapmaq mecbur oldı.
Tula, Orel, Kursk operatsiyası… Gospital Ekinci Baltika cebesiniñ terkibine kirdi. Soñ Riga, Kenigsberg. Gülsum ağır yaralandı. Ğalebe kününi Baltikada qarşıladı.
Soñra onı Uzaq Şarqqa yollaylar, anda Yaponiyanen cenk başlana. 1944 senesi mayısnıñ 18-nde bütün qırımtatar halqı öz tuvğan toprağından quvulğanını eşitken soñ, qırımtatar askerleri, şu cümleden Gülsum da, ümütsizlikke tüştiler. Ne içün? suali çoqusı içün ebediy açıq qaldı.
1946 senesi yanvar ayında Gülsum demobilizatsiyağa oğray. Ana-babasını, qız ve oğlan qardaşlarını Taşkent vilâyetiniñ uzaq Aqqurğan rayonında tapıp ola. Olarnı Taşkent vilâyetiniñ Çirçik şeerine alıp kete, anda mahsus komendaturada qayd olğan edi.
Böyleliknen, cebeci Gülsum Sufyanova, diger qırımtatarlar kibi, «ekinci derece insanı» oldı. O, komendaturada daima qayd ola edi, qasabadan çıqmaq yasaq edi. Qırımtatarlar 1956 senesi spetspereselenets statusından alınğan soñ, onı komendant nezaretinden azat eteler. Çirçik şeerinde №1 şeer hastahanesinde üyken ameliyat emşiresi olıp çalıştı. Soñra Taşkent tibbiyet institutına oqumağa kirdi, onı bitirgen soñ çoq yıllar devamında nevropatolog olıp çalıştı.
Dayısı aqqında Rustem Kacametov tarif etti.
«Anam Abduramanova Sadiyeniñ ağası – Muratşayev Kurtsat 1917 senesi doğdı. 1934 senesi Yalta tatar pedagogika tehnikumını bitirip, Aq-Monay köyünde, soñra Yedi Quyu rayonınıñ Arpaç köyünde oca olıp çalıştı, Aqmescit pedagogika institutında ğıyabiy bölükte oqudı. 1936 senesi Arpaç köyüniñ mektep müdiri olaraq tayin etildi», – dep hatırlay Kacametov.
1940 senesi Qurtsat Qızıl Orduğa çağırıla. Moskva vilâyetiniñ Puşkino şeerinde askerlik yapa, aynı şu senesi Saratov arbiy tank oquv yurtuna oqumağa kire.
Kurtsat cenkniñ birinci aylarında qorantasına fotoresim yollay, amma olarnıñ yanına kelip olamay. Anası aytqanına köre, Kurtsatnıñ soñki mektüplerinden onıñ çoqqa barmay kapitan unvanını alğanı ve tank ekipajınıñ komandanı olğanı añlaşıla. 1944 senesi mayıs ayında bağlar üzüldi – qırımtatarlar sürgün etildi, ve Qırımğa mektüpler artıq kelmey edi.
Без парадов. Другая сторона Второй мировой войны в Крыму (фотогалерея)
Tek 1959 senesi Kurtsat Muratşayevniñ asker arqadaşı onıñ cep pıçağı ve yavluğını qorantasına yetkize. Kurtsat Berlinge barıp yetkenini, soñra hızmet etken tank diviziyasını Çehoslovakiyağa yollağanlarını ayttı.
1945 senesi mayıs ayında komandan Kurtsat Muratşayev Praga uruşlarında elâk oldı. Tankta tiri yandı.
O qorqunç cenkte elâk olğanlarnı unutmayıq!
Bogdan Gubernskiy, qırımlı tarihçı
«Fikir» rubrikasında ifadelengen fikir-tüşünceler müelliflerniñ noqta-i nazarını aks ettirip, muarririyetniñ baqışlarınen bir olmaması mumkün
Десятки жертв в Киеве: новая ракетно-дроновая атака России на столицу Украины (фотогалерея)
Roskomnadzor Qırım.Aqiqat saytını blok etti. Qırım.Aqiqatnı küzgü saytı vastasınen oqumaq mümkün: https://krymrcriywdcchs.azureedge.net. Esas adise-vaqialarnı Qırım.Aqiqatnıñ Telegram ve İnstagram saifelerinden taqip etiñiz.